Байрлал заахаас өмнө нэг шог явдал ярья л даа. Хүмүүс миний нойр хүрээд байна. Нойр булчирхай маань өвдсөн бололтой гэж ярьдаг. Бүр ингэж яриад над дээр ирсэн тохиолдол ч бий /инээв/. Нойр булчирхай бол 15-17 см урттай гонжгор урт эрхтэн юм. Хүний гол судас буюу нурууны нугалам дээр байрладаг. Хүйс, аюулхай хоёрын голд, хэвлийн хөндийн яг төвд нь байрладаг. Өвдөхөөрөө тойрог бүслэлт маягаар, эсвэл урдаасаа арагшаа хатгаж өвддөг.

Цагаан сар, наадам хоёроор нойр булчирхайн өвчлөл маш их нэмэгддэг. Нэг айлд ороод найдвартай гурваас таван бууз, араас нь 20 минут болов уу үгүй юу дараачийн айлдаа ороод дахиад л гурваас таван бууз, нийслэл салаттай идэх жишээтэй. Цагаан сараар насанд хүрсэн нэг монгол эр хүн хэвийн хэмжээнээс дундажаар 5-7 дахин их калори бүхий хоол иддэг. Энэ байдал нь нэг биш, бүтэн долоо хоног үргэлжилнэ гээд бодохгүй юу. Би хувьдаа сая болж өнгөрсөн баярыг монголчуудыг эрүүл амьдруулахгүй байх зорилготой бас нэгэн өдрүүд байсан гэж хэлмээр байна.

Нойр булчирхай бол хүний биед орж байгаа бүхий л өөх тос гэх мэт хүнд зүйлүүдийг задлах үйлчилгээтэй эрхтэн. Нойр булчирхайн шүүрэл гэж ярьдаг шүү дээ. Гэтэл өөх тосны хэмжээ хэт ихэсчихээр нойр булчирхай өөрөө задалж дийлэхээ больдог. Ачааллаа дийлэхээ больж байна гэсэн үг. Ингээд арга ядсан нойр булчирхай нөгөө их өөх тосыг өөртөө хуримтлуулж эхэлнэ. Ингэснээр эсүүд нь үрэвсэж, гадагшаагаа ялгаруулах ёстой шүүсээ дотроо хураагаад байдаг. Улмаар өөх тосыг гадагшаагаа шингээж хайлуулах ёстой эрхтэн чинь нөгөө хоол шингээхээр ялгаруулдаг шүүсээ өөртөө шингээж хайлуулж эхэлснээр нойр булчирхайн үрэвсэл болж байгаа юм.

Архи бол ганц нойр булчирхайг биш, хүний хоол боловсруулах замын эрхтэн тогтолцоог бүхэлд нь хямраадаг зүйл. Этилийн спирт гэсэн үг шүү дээ. Этилийн спирт хүний бие рүү амаар ороод улаан хоолойгоор дамжиж гэдэс, ходоод руу ордог. Цаашаагаа нарийн гэдэс, нарийн гэдэснээсээ элэг рүү шимэгдэж очно. Элгэнд архийг хоргүйжүүлэх явц явагдаж, цаашаа зүрхэнд хүрч, улмаар хүний бүх биеэр тархдаг. Энэ бүх үйл явц ердөө 5-10 минутад л өрнөнө. Биед орж ирсэн спиртийг хүний элэг, цөс, нойр булчирхай гурав хоргүйжүүлэх чадвартай. Гэвч архи хоол боловсруулах замын эрхтэн буюу ходоод, арван хоёр хуруу гэдсээр явж байх үедээ нойр булчирхайг дарангуйлж, гэмтээж байдаг. Их хэмжээгээр уусан тохиолдолд ходоодны шүүрэл дарангуйлалд орно. Ингэснээр нойр булчирхай шүүсээ гадагшаа ялгаруулж чадахаа больдог. Ингээд хүний бие хордлогод орж байгаа юм.

Ганц нойр булчирхай биш, биеийнхээ бүх эрхтэнг эрүүл байлгахын тулд зөв хооллож сурах хэрэгтэй. Хүний бие чинь нэг цогц систем. Бидний биеийг дэлхийтэй зүйрлэх юм бол улс орон бүр нэг эрхтэн гэсэн үг. Нэг улсад дайн дажин, хямрал нүүрлэхэд бусад бүх орнууддаа нөлөөлдөг биз. Хүний биеийн эд эрхтэнүүд үүнтэй яг адилхан. Тиймээс зөвхөн нойр булчирхайндаа зориулж хооллоно гэж байхгүй. Бүх эрхтэн чинь эрүүл байх ёстой.

Хамгийн эхэнд шүднээсээ эхлэх учиртай. Шүд эрүүл байж гэмээнэ хоол боловсруулах бусад эрхтэн эрүүл байхын эхлэл тавигдана. Манай монголчууд бууз гэдэг тэр том хоолыг зажлахгүйгээр ганц хазаад л идээд байхаар чинь бид яаж эрүүл байх юм бэ. Хоол боловсруулах замын асуудалтай хүмүүсийн ихэнх нь хоолыг зажлахгүйгээр түргэн хазаж иддэг хүмүүс байдаг. Манай монголчууд шиг “Тийм газрын тийм ургамал сайн гэнэ. Тэрийг олж тэгж дэвтээж ид. Ийм амьтны эрхтэн сайн гэнэ, олж идэх юм сан” гэж ярьдаг ард түмэн энэ дэлхийд өөр хаана ч байхгүй. Уг нь бол дэлхий даяараа жимс, ногоогоо түлхүү ид. Тэгвэл зөв хооллолт болно гэж яриад байна шүү дээ. Гэтэл манай Монголд жимс, ногоо түлхүү иддэг гэр бүл хэр олон билээ. Заавал мөнгөтэй баян байж жимс ногоо идэх албагүй. Монголын аль ч хүнсний зах дээр байж болох бүх төрлийн ногоо зарагдаж л байгаа.

Элэг, цөс, нойр булчирхай гурав олон улсад ингэж л томъёологддог. Энэ гурван эрхтний уялдаа холбоо их. Бараг нэг нь нөгөөгийнхөө дотор оршдог гэж хэлж болно. Цөсийг монголчууд цөсний хүүдийтэй андуурдаг. Малын гэдэс гаргах үед ууттай зүйлийг наадхаа идэж болохгүй гээд аваад хаячихдаг. Үүнийг монголчууд цөс гэж ойлгодог. Үнэндээ бол цөсний зөвхөн уут нь юм. Цөс нь хоногт 200-500 миллиметр хэмжээтэйгээр элэгнээс үйлдвэрлэгдэж, гэдэс рүү цацагдаж байдаг зүйлс буюу хүний биеийн хаягдал маягийн эрхтэн. Гэхдээ ингэж хэлснээр цөсийг яг ч бас хаягдал эрхтэн гэж ойлгож болохгүй. Цөс, нойр булчирхай хоёр хамтдаа хэвийн ажиллаж байж хоол шингэхэд хамгийн чухал нөлөө үзүүлдэг. Хоёулаа элэгнээс эх авч нийлдэг нэг голын бэлчир шиг гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл хүний биед орж ирж байгаа хоолыг энэ хоёр эрхтэн хоёулаа адилхан өөр өөрийнхөө сувгаар шингээх ёстой.

Цөс чулуутай болно гэж бид хар ярианы хэлэнд ярьдаг болохоос угтаа бол цөс биш, цөсний хүүдий чулуутай болдог юм. Цөс чинь өөрөө шингэн. Тэр шингэн дамждаг цөсний зам гэж элэгний гадна, дотор, мөн нойр булчирхайн гадна, дотно байдаг. Уг замын голд нь цөөрөм шиг жижигхэн зүйл бий. Үүнийг л цөсний хүүдий гэж нэрлэж байгаа юм. Элэгнээс ялгарсан цөс хүүдийндээ хуримтлагдан хадгалагдаж, хоол орж ирмэгц түүнийг шингээх үйл явц эхэлдэг гэж энгийнээр ойлгож болно. Гэтэл бид өглөө цайгаа уухгүй, эсвэл өлсгөлөн удаан явснаас болж цөс өтгөрдөг. Энэ үйлдэл их олон давтагдвал цөсний хүүдийн дэх цөс гадагшлахгүй байсаар чулуутай болдог. Уг нь бол чулуу биш давс юм. Цөсний шингэн өөрөө өтгөрснөөс болж чулуужиж эхэлдэг гэсэн үг.

Мацаг барихыг хүмүүс огт юу ч идэхгүй гэж ойлгодог нь буруу. Уг нь бол манай өвөг дээдэс эрт үеэс мацаг барих гэж зөв хооллохыг хэлдэг байсан юм шүү дээ. Түүнээс биш огт хоол идэхгүй, зөвхөн ус уух гэх мэтийн буруу аргаар мацаг барих юм бол цөсний хүүдий чинь тэсэхгүй гэдгийг хэлье. Өөр нэг зүйл гэвэл манай монголчууд хоолноос шим тэжээлээ авч байгаа нь энэ гээд заавал өөх тостой махаа түлхүү идэх гээд байдаг. Гэтэл өөх тос гэдэг чинь тэр чигээрээ холестерин. Холестерин дотроо сайн, муу гэж хоёр янз. Тиймээс би махнаас авах гэсэн холестеринээ болж өгвөл самар гэх мэт өөр зүйлсээс ав гэж зөвлөмөөр байна.

Цөсөө авахуулчихаад байхад миний цөс өвдлөө. Би цөсгүй болчихсон чинь миний хоол шингэхээ больчихлоо гэхчлэн ярьцгаадаг. Энэ бол буруу ойлголт. Ер нь бол цөснийхөө чулууг авахуулсан хүмүүс өдөрт дөрвөөс таван удаа бага багаар хооллох хэрэгтэй. Ганц цөс ч биш, нойр булчирхайн хагалгаанд орсон хүмүүс ч ялгаагүй ийм хоолны дэглэм баримтлах ёстой.

Аливаа хүний эрхтэнг тайрч авахын тулд хүндтэй шалтгаан хэрэгтэй. Дэлхий нийтэд эрүүл мэндийн салбар гэдэг өөрөө нэг талаасаа бизнес болчихсон. Ялангуяа АНУ-ыг энд онцолмоор байна. Дээр нь манайхны очих дуртай Өмнөд Солонгос. Солонгос бол яг Америкийн анагаахын салбар буюу тэр бизнесийнх нь шууд хуулбар болчихсон газар. Мэдээж чанартай үйлчилгээ үзүүлдэг үү гэвэл аль аль нь үзүүлдэг. Америк эмчид очоод би цөсний чулуутай болчихож гэвэл шууд авна л гэдэг. Яг үүнтэй ижилхэн хандлага манай орны эрүүл мэндийн салбарт ажиглагдах боллоо. Уг нь бол манай монгол эмч нарын мэдлэг хөгжиж буй орнууд дотроо дээгүүр орно уу гэхээс дутна гэж байхгүй.

Бид өнгөрсөн жил “Улаанбаатар заавар” гэж гаргасан. Монголын чадалтай мэс заслын эмч нар бүгдээрээ энэ тунхагт нэгдсэн. Энэ Улаанбаатар заавар нь өөрөө Монгол улсын нутаг дэвсгэрт мөрдөх мэс заслын салбар дахь бичигдээгүй хууль маягийн зүйл болж байгаа юм. Ингэхдээ бид өөрсдөө заавар зохиочихоогүй. Дэлхий нийтээр дагаж мөрддөг журам зааврыг яг тэр чигээр нь багтаасан. Энэ журам зааврыг мэс заслын эмч хүмүүс бүгд баримтлах ёстой. “Улаанбаатар заавар” дээр бичигдсэн эхний дүрэм бол цөсний хүүдийнд чулуу үүссэн тохиолдол бүрт хагалгаа хийхгүй гэсэн байгаа. Чулуунаасаа болж цөсний хүүдий бөглөрөх, эсвэл нэг сантиметрээс том хэмжээтэй чулуутай бол мэс засал хийнэ. Бага хэмжээний чулуутай, өвдөлт зовиур өгөөгүй байхад мэс засал хийх шаардлагагүй. Өвдөлт өгөөд байгаа бол өөр хэрэг.

Эмгүйгээр ганц нойр булчирхай ч биш, бүх эрхтнээ эрүүл байлгах боломжтой. Адаглаад өглөө босоод усаа сайн уу. Уснаас илүү сайн хүний биед тохирох шингэн зүйл гэж үгүй. Элдвийн гаазтай ундаа, архи дарснаас татгалз. Нойр булчирхайны хавдар үүсгэдэг хамгийн гол шалтгаанд дэлхий нийтээрээ тамхийг нэрлэж байгаа. Тиймээс тамхинаас татгалз. Илүүдэл жингээ хас. Илүүдэл жинтэй болж байгаа нь замбараагүй хооллолт, хөдөлгөөний дутагдал хоёроос шууд шалтгаалж байна. Тарган учраас нойр булчирхай чинь өвдөөд байгаа юм биш. Таргалалтанд хүргэж буй буруу хооллолт, архи, тамхи чинь өөрөө нойр булчирхайг чинь өвтгөөд байгаа юм.

Сахарын өвчин дотроо удамшлын буюу генийн, таргалалт буюу хооллолтоос болсон хоёр шалтгаантай. Нойр булчирхайгаар сахараа зохицуулах биш, харин сахараа хэвийн хэмжээнд барьснаар нойр булчирхайгаа эрүүл байлгаж болно. Нойр булчирхай сахараас болж нэг өвдсөн бол дахиж эрүүл болдоггүй. Иймээс гамаа л сайн барих хэрэгтэй.

Нойр булчирхай өөрөө хүний биеийн хамгийн төв хэсэгт байрлалтай, урдуураа ходоод, хойгуураа хүний гол судсуудтай ойрхон холбогддог, дотор нь цөсний зам хамт явж байдаг эрхтэн учраас хавдар нэг үүссэн тохиолдолд бусад эрхтэн рүүгээ их хурдтай тархдаг. Гол судастайгаа ойрхон байх тусмаа нойр булчирхайн хорт хавдар элэг рүүгээ бүр хурдан тархдаг. Бусад төрлийн хорт хавдар, тухайлбал хөхний, эсвэл улаан хоолойн хорт хавдартай хүн арван жил хүртэл амьдрах боломжтой байдаг. Гэтэл нойр булчирхайн хорт хавдар эрт үедээ оношлогдсон хэрнээ дээд тал нь 5-6 жил л амьдардаг. Химийн эмчилгээ хийгээд хийгээд шүү дээ.

Манай ХСҮТ-д 2018 оны байдлаар нойр булчирхайн хорт хавдартай гэж оношлдогдсон 220-230 хүнээс 20 хувьд нь л хагалгаа хийгдсэн. Яг манай тасагт 50 хагалгаа л хийгдсэн. 250-аас 140 нь гурав, 50 гаруй нь дөрөвдүгээр шатандаа оношлогдсон. Дээр нь хагалгаа хийгээд хийгээд хагалгааны дараах хүндрэл их өгдөг. Гол судастайгаа ойр учраас бусад эрхтэнтэйгээ хамт тайрагдчих гээд байдаг эрсдэлтэй.

Хүмүүс өөрөө өөртөө худлаа онош тавьдаг. Миний нойр булчирхай өвдөөд байна гээд ирсэн хүмүүсийн цөөнгүй хувь нь ходоод, бусад булчирхайн үрэвсэл гэх мэт тэс өөр оноштой байдаг. Тиймээс мэргэжлийн эмч нарт үзүүлж, шинжилгээ хийлгэж, оношоо тогтоолгох хэрэгтэй. Мэргэжлийн эмч гэхээр манай хавдрын эмч нар биш шүү. Дотрын эмч нарын гастроэнтрелогийн үзлэгээр нойр булчирхайг оношилдог юм. Нойр булчирхайн үрэвслийг шууд уугаад намдаачихдаг эм, тариа одоогоор дэлхийд байхгүй ээ. Тиймээс янз бүрийн сүлжээний бүтээгдэхүүнд хууртаж, нойр булчирхайгаа худлаа эмчилмээргүй байна. Эсрэгээрээ нойр булчирхайн үйл ажиллагааг дэмждэг буюу шүүрлийг нь орлуулж өгдөг эмчилгээнүүд хийгддэг. Би энд ямар нэгэн эмийг онцолж нэр дурьдмааргүй байна.

Зүгээр байж байгаад гэнэт цочоод үрэвсчихнэ гэж байхгүй. Удаан хугацаанд үрэвсээд яваад байсан гэсэн үг. Ихэнх цочмог үрэвсэл архины шалтгаантай байдаг. Олон хоногоор их хэмжээний архи уугаад хэвлийгээрээ атиралдаж өвдөж, болохоо байгаад ирдэг хүмүүс Орос, Монгол хоёрт түгээмэл тохиолддог. Ийм тохиолдолд нойр булчирхай өөрөөсөө ялгаруулдаг хүчтэй шингэн зүйлээрээ өөрийгөө хайлуулаад нил идээ бээр болчихдог. Нэгэнт ийм болсон тохиолдолд мэс засал хийж, гуурс тавих хэрэгтэй болно. Гуурсаар идээг нь гадагшлуулж, үрэвслийг нь намдаахын тулд асар их хэмжээний антибиотек өгдөг. Гэхдээ шулуухан хэлэхэд ийм тохиолдолд нойр булчирхай буцаж төлжиж, ургана гэж байдаггүй юм. Биеэ хайрлахгүй ийм болгосон хүн нойр булчирхайгаар хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлэх нь бараг ойлгомжтой.

Но-шпа бол булчингийн агшилтыг намдаадаг эм. Нойр булчирхайн хувьд но-шпа үрэвслийг түр намдаах үйлчилгээ л үзүүлнэ. Тиймээс зөвхөн но-шпа, мезимфорте зэрэг эмээр нойр булчирхайн үрэвслийг эмчилнэ гэж байхгүй. Шал өөр эм хэрэглэх ёстой. Мэргэжлийн эмчид үзүүлэхгүйгээр но-шпа уугаад нэмэр болохгүй л дээ.

Хүмүүс тэгж ярьдаг. Дэлхий нийтээрээ ингэж ярьдаг боловч үнэн хэрэгтээ зөвхөн цөсийг угаадаг юм биш. Цөсний хүүдийд орчихсон байгаа зүйлсийг бүгдийг нь нэг дор шахаж гаргахыг хэлж байгаа юм. Гэвч шар сүү өөрөө цөс угаах зориулалттай эд биш ээ. Шар сүү бол их эслэг зүйл. Ийм эслэг бодис хүний биед их хэмжээгээр орохоор юу болох вэ гэдгийг бодоцгооё л доо. Хүмүүс шар сүү уугаад 2-3 цагийн дараа хамаг юмаа гүйлгээд гаргачихдаг. Цөс тэр их хэмжээний эслэг бодисыг өөрөөсөө гаргахын тулд асар их хэмжээний усыг өөртөө хүчээр татдаг. Ядаж байхад шар сүүг өлөн уудаг нь бүр буруу. Ингэж хамаг юмаа нэг дор хүчээр гаргаснаар нойр булчирхай хүртэл цочиж үрэвсэнэ. Дэлхий нийтэд бол lavage гэж үүнийг нэрлэдэг. Цэвэрлэх, ариутгах л гэсэн утгатай үг шүү дээ. Тусгай зориулалтын туулгыг эмчийн зөвшөөрөл, зөвлөгөө, хяналтан доор ууж хийдэг юм.