Цагтаа хайгуул, уул уурхайн салбарт татсан доллараараа дэлхийн анхаарлыг татаж, дараагийн БРИКС болох М-3-ын нэг гэсэн үнэлгээг Financial times-аас авч явсан Монголд гаднаас чиглэсэн мөнгөний шинэ урсгал татраад удаж байна. Өөрөөр хэлбэл, олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр бид итгэлгүй түнш гэж харагдаж байна. Дэлхийн мөнгөтэй эрхмүүд өнгөрсөн гурав, дөрвөн жил уул уурхайгаас илүү каннабис, криптовалют гэсэн шинэ зах зээл рүү хуйларсан. Хойд Америк гэх мэт зах зээлүүд каннабисийн хэрэглээг хуульчилснаас болж энэ салбар 20 тэрбум ам.долларын хөрөнгө татчихсан. Дэлхийн анхааралд аль хэдийнэ орчихсон биткойнд 150 тэрбум ам.долларын хөрөнгө байршаад буй. Манай улсын ДНБ-ийг арваар үржүүлсэнтэй тэнцэх мөнгө байршчихсан гэсэн үг. Хөрөнгө оруулагчдыг хуйлруулсан энэ шинэ зах зээлүүд уул уурхайн салбартаа доллар татах өндөр боломжтой гэгддэг Азийн Монголд нөлөөлсөн нь тодорхой. Гэхдээ хайгуул, уул уурхайдаа доллар татаж чадахгүй зүдэж яваа нь биднээс өөрсдөөс маань шалтгаалсан гэх дүгнэлт үнэнд илүү ойртоно.

Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг, олон улсын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй компаниуд уул уурхайн салбарт л бий. Товчхондоо уул уурхайн салбар бол Азийн Монголд доллар цутгадаг гол суваг. Харамсалтай нь гадны хөрөнгийн биржүүдэд бүртгэлтэй эдгээр компанийн хувьцааны ханш сайн биш, уруудсан графиктай яваа. Энгийнээр зүйрлэвэл Торонто, Нью-Йорк, Австрали, Хонконгийн хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй компаниудын хувьцааны ханш хөрөнгө оруулагчдын Монгол Улсад тавьж буй дүн. Оюу толгойн дараа жагсах зэс, алтны ордыг нээх өндөр магадлалтай гэж яригддаг “Занаду майнс”-ын хувьцааны ханшийг сонирхъё. Австралийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй энэ компанийн зах зээлийн ханш нь 24 сая ам.доллар байна. Гэтэл эздийн нийт хөрөнгө нь 44 сая ам.доллар хавьцаа яригддаг. Хар үгээр хэлбэл эздийн нийт хөрөнгө гэдэг нь энэ төсөлд оруулсан нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ. Бүр тодруулж хэлбэл “Занаду майнс”-ын хэрэгжүүлж буй төсөлд 44 сая долларын хөрөнгө орсон ч зах зээл төслийг нь 24 сая доллараар үнэлж байна гээд ойлгочихож болно. Бүр энгийнчилж хэлбэл, дэлхийн хөрөнгө оруулагчид Монголд хэрэгжиж буй энэ төсөлд оруулсан доллар тутмыг 50 центээр үнэлж байна. Одоо Оюу толгойн гол хувьцаа эзэмшигч TRQ-г цэнхэр гаригийн хөрөнгө оруулагчид хэрхэн үнэлж явааг тооцож үзье. Эздийн хөрөнгө, өнөөгийн үнэлгээг нь харьцуулаад тоо бодохоор олон улсын хөрөнгө оруулагчид Оюу толгой төсөлд орсон нэг доллар бүрийг 17 центээр үнэлж байна.

Оюу толгой бол зүгээр нэг хэрэгжиж буй жирийн төсөл биш. Монголын төдийгүй дэлхийд гэж яригдах цараатай. Тэр утгаараа яалт ч үгүй Монголын хөрөнгө оруулалтын “барометр”. Оюу толгой төсөлд оруулсан доллар бүр 17 центээр үнэлэгдэнэ гэдэг бидэнд таатай мэдээ биш. Энэ харьцуулалтыг харсан ямар ч хөрөнгө оруулагч “Монголд хөрөнгө оруулбал өгөөж нь нэг иймэрхүү байх нь” гэсэн чамлангуй сэтгэгдэлтэй үлдэх нь хэтэрхий тодорхой асуудал. Манай улсын үндэсний компани Хонконгийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй. Өмнийн говьд коксжих нүүрс олборлож, баяжуулж экспортолдог “Энержи ресурс” гэхээр мэдэхгүй хүн үгүй. Хонконгийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Mongolian mining corporation (MMC)-ийн зах зээлийн үнэлгээ 524.8 сая хонконг доллараар хэмжигдэж байна. Ам.долларт хөрвүүлбэл 67.5 сая гэсэн тоо гарч ирнэ. Энэ компанийн эздийн өмч нь 850 сая ам.доллар. Зах зээл Монголд хийсэн хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн үнэлж байгааг энэ тоонуудыг харьцуулаад хараарай. Олзуурхаж, бахархах зүйл лав алга.

Олон улсын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй, Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын хувьцааны ханшийн уруудалтад нөлөөлөх гадаад шалтгаан цөөнгүй бий л дээ. Дэлхийг сандаргаж эхэлсэн коронавирус, худалдааны дайн, Европын холбооны тодорхойгүй байдал, их гүрнүүдийн эдийн засгийн харилцааны ойлгомжгүй аяс, эрдсийн зах зээлийн ороо бусгаа өнгө гэж ирээд тоочвол нэлээд шалтгаан байгаа. Гэхдээ хамгийн гол шалтгаан нь бид өөрсдөө. Тодруулж хэлбэл, уул уурхайн салбар дахь бодлогын тогтворгүй орчин, улс төрийн ойлгомжгүй байдал дэлхийн хөрөнгө оруулагчдаас таагүй үнэлгээ авахад хүргэж байна.

“Оюу толгой”-н 66 хувийг эзэмшдэг TRQ-гээр жишээлье. Манай улсын зүгээс үзүүлсэн улс төрийн реакци хувьцааных нь ханшид хэрхэн нөлөөлсөөр өнөөдрийг хүрснийг эргэж харцгаая. Засгийн газар 2013 онд “Оюу толгой”-н үйл ажиллагаанд шалгалт оруулж, гэрээг эргэн харах санал тавьсныг уншигчид санаж байгаа байх. Тухайн үед Шадар сайд Д.Тэрбишдагва, Сангийн сайд Ч.Улаан, Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг гэсэн албан тушаалтнууд энэ ажилд гол оролцоотой ажилласан юм. Энэ үед TRQ-ийн хувьцааны ханш унасныг нийтлэлд онцолсон графикаас харж болно. Үүнээс хоёр жилийн дараа буюу 2015 онд Оюу толгойн гүний уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурахад TRQ-ийн хувьцааны ханш өсч байв. Дубайд шийдэл болсон энэ үйл явдал хувьцааны ханшийг өсгөсөн бол 2018 оны хоёрдугаар сард Өмнийн бүсийн эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах гэрээг цуцлах шийдвэр TRQ-ийн хувьцааны ханшийг унагах шалтгаан болсон юм. Өмнийн бүсийн эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах гэрээг цуцалснаас сарын дараа УИХ Оюу толгойг шалгах үүрэгтэй ажлын хэсгийг Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Д.Дамба-Очир тэргүүтэй 13 гишүүний оролцоотойгоор байгуулж байв. Энэ үед хувьцааны ханш мөн л савлаж уруудсан нь графикаас тодорхой харагдана. Сүүлд өрнөсөн нэг үйл явдал бий. “Дархан Монгол ногоон нэгдэл” төрийн бус байгууллагын зүгээс Дубайд гарсан шийдэлтэй холбоотойгоор засгийг буруутгасан нэхэмжлэлийг шүүхэд гаргаж, шүүхээс нэхэмжлэлд толгой дохисон өдөр TRQ-ийн хувьцааны ханш унасан юм. Хэрэгжиж буй төсөлтэй холбоотой эерэг мэдээлэл хувьцааны ханшийг өсгөж, хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг нэмдэг, төсөл тойрсон улстөржилт хувьцааны ханшийг унагаж, Монголыг хөрөнгө оруулагчдад “найдваргүй түнш” гэж харагдуулдаг энэ мэт жишээг жагсаавал өчнөөн түүх өгүүлж болно.

“Голомт капитал”-ын Арилжааны хэлтсийн ахлах ажилтан О.Одбаяр “Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын хувьд компанийн үйл ажиллагаа, санхүүгийн нөхцөл байдал зэргээс илүүтэйгээр улс төрийн тогтворгүй байдал хувьцааны ханшид нь сөргөөр нөлөөлдөг. Оюу толгой гэх том төсөл дээр тогтворгүй байдал үүсэхэд бусад жижиг, дунд төслүүдэд шууд сөргөөр нөлөөлдөг. Хувьцааны ханш өсөх, эсвэл унах нь богино хугацаандаа эрэлт, нийлүүлэлтээс хамаарна. Ханш унаж байна гэдэг нь хувьцаагаа зарах тал илүү давамгайлж яваа гэсэн үг. Монголын компаниудын хувьд хувьцаа нь эрэлттэй байхын тулд яах ёстой вэ, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагч, хувьцаа сонирхогчид юуг голчилж хардаг вэ гэсэн асуултын хариу нь маш тодорхой. Хөрөнгө оруулагчдын чухалчилдаг гол зүйл бол ерөөсөө л улс төрийн тогвортой байдал. Сүүлийн жишээ гэхэд Оюу толгой төсөл дээр УИХ-ын тогтоол гарсан даа. Яг тэр үед TRQ-ийн хувьцааны ханш өссөн. Тодруулж хэлбэл, асуудал шийдэгдсэндээ биш, ямар ч байсан тодорхой бус байдал харьцангуй буурлаа гэсэн дүгнэлтийг хөрөнгө оруулагчид хийсэн хэрэг” хэмээн онцолсон юм.

О.Одбаярын ярианаас “TRQ-гийн хувьцааны ханш бусад төсөлдөө ч нөлөөлдөг, энэ компанийн хувьцааны савлагааг хөрөнгө оруулагчдын Монголд тавьж буй дүн гэж ойлгож болно” гэсэн гаргалгааг төвөггүй хийчихэж болж байна. Нийтлэлийн эхэнд уул уурхайгаас гадна криптовалют, каннабис гэх мэт доллар татах шинэ орон зай үүссэн, хөрөнгө оруулагчид тэр орон зай руу хуйларч буй тухай онцолсон. Өнгөрсөн хоёр, гурван жил ногоон валютыг өчнөөн тэрбумаар нь татсан эдгээр шинэ зах зээлүүдийн хөөс хагарч эхэлсэн, өнөө жилээс ийш чиглэсэн долларын урсгал татарна гэх таамгийг шинжээчид онцлоод эхэлчихлээ. Бүр тодруулж хэлбэл, долларын урсгал эргээд уул уурхайн салбарт төвлөрөх зураг гараад ирчихэж. АНУ, Хятадын худалдааны дайн зөөлөрсөн, эрдсийн эрэлт дажгүй, үнэ давгүй гэх мэт эерэг шалтгаанууд бас бий. Тэгэхээр хайгуулын лиценз олголтоо үргэлжлүүлж, хэрэгжиж яваа төслүүддээ хэвийн ажиллах боломж олгож, улстөржилт, попролт, тогтворгүй байдалдаа баяртай гэж хэлж чадвал бидэнд боломж байна. Гэхдээ болгоомжлох өнцөг бас байна аа. Салхитыг барьцаалж хөгшдийнхөө тэтгэврийн зээлийг тэглэх популизм ганц ордоос халиад төрийн өмчийн “Эрдэнэс Монгол”-ыг онилчих шиг боллоо. Стратегийн ач холбогдолтой, төрд данстай томоохон ордуудыг эзэмшдэг ганц компаниа популист амлалт, арилжааны банкуудын барьцаанд өгөх нь гэсэн хардлага биеллээ олвол хөрөнгө оруулагчид Азийн Монголыг дахиад л эргэлзсэн харцаар харцгаана.