-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд Үндсэн хууль тогтоогчдыг бараг хамруулсангүй. Тэр нь ч цаанаа учиртай юм байна гэж бодогдож байна. Үндсэндээ саяны нэмэлт, өөрчлөлт бидний тогтоож баталсан анхны ардчилсан Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалаас гажчихсан гэж үзэж болно. Урьд нь МАХН төрийн эрхийг мэддэг байсан бол ардчилсан Үндсэн хуулиа тогтоон баталснаар ард түмэнд төрийн эрх мэдэл жинхэнэ утгаараа ирсэн байхгүй юу. Одоогийн нэмэлт, өөрчлөлт нарийндаа төрийн эрх мэдлийг намуудад эргүүлээд өгчихлөө. Ийм өөрчлөлтийг ямар замаар, яаж байгаад хийчихэв гэдэг нь ил болсон доо. Ер Үндсэн хуулиа жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлэхгүй явж явж бүр дордуулсан хойноо сайжруулж байгаа нэрээр өөрчлөлт оруулсан. Их хурал ч, Ерөнхийлөгч ч өөртөө эрх мэдэл нэмээд л байсан биз дээ. Засгийн газрын ажил руу сүүлдээ улайрдаггүй хүнгүй болсон. Тэгээд тэр бүх булхайгаа засаж залруулж байна, сайжруулж байна гээд л нэг их боллоо шүү дээ. Тэгж л ойлгуулсан. Тэр нь наймаачид бараагаа өндөр үнээр тавьчихснаа нэг их лут юм болж хямдрал зарладаг шиг л юм болж байгаа юм. Үндсэн хуулийнхаа үзэл баримтлалаас ухарна гэдэг хамгийн харамсалтай зүйл. Яахав, явцад дордуулснаа зассан зүйл ч бий л дээ. Ер нь Үндсэн хуульд хийх ёстой өөрчлөлтүүдийг нарийн судалгаанд үндэслэн бүрэн дүүрэн хийж чадаагүй. Тэр нь ч аргагүй. Үндсэн хуулийн хэрэгжилтийг дүгнэж цэгнээгүй, улс оронд юунаас шалтгаалаад юу болоод байгааг үнэн зөв таньж мэдээгүй байж юмыг сайн болголоо гэж үзэхэд хэцүү. Үндсэн хууль чадвараа бүрэн нээж чадсан уу, эсвэл чадвар нь дууссан уу гэдэгт хэн ч хэзээ ч хариу өгөөгүй. Ямар шалтгаанаар нийгмийн тогтолцоонд гажуудал үүсээд байгааг ч үнэн мөнөөр нь гаргаагүй. Тийм байхад төгөлдөр сайхан өөрчлөлт хийсэн гэж үзэх боломжгүй. Анхнаасаа л энэ нэмэлт, өөрчлөлтийг шүүмжилж байсан Үндсэн хууль тогтоогчид бол хэд хэдэн удаа бичиг хүргүүлж саналаа хэлсэн. Сүүлдээ бидний заримыг яриулахаа ч больсон. Ард түмний санал авсан гэдэг нь ч юу болсон билээ. Мэдээгүй өнгөрөөгүй шүү дээ. Ард түмнийхээ саналыг бодитоор аваагүй. Үндсэн хуульд он, сар, өдөр заасан заалт ямар улсад, хэзээ оруулж байсан юм. Түүхэнд байгаагүй байх аа. Нэг үгээр, Үндсэн хуулийн өөрчлөлт судалгаа муутай, монгол амьдралын хөрснөөс ургаж гарааагүй, алдаа дутагдлаа дүгнэж цэгнээгүй, засч залруулахад ач тус болохооргүй, богино настай л өөрчлөлт болсон доо. Одоо ч батлагдаж эхлээд байна.

-Үндсэн хуулийг тогтоосноор нь хэрэгжүүлж чадсан нийгэмд ийм байдал үүсэхгүй байж болох байсан. Үндсэн хуулиас шалтгаалж муу муухай юм болсон юм ер байхгүй. Үндсэн хуульд тэр үед олж хараагүй, дутуу бодсон юм бий. Тэр бүхнийг засах ч учиртай. Чанд сайн бодож боловсруулсан нэмэлт оруулах байсан. Хэт сандарч, яарсан л даа. Эргээд харахад бидний тогтоосон Үндсэн хууль ер нь их сайн санааны хууль юм шиг байгаа юм. Гэтэл тэр үеийн бодож байснаас тэс өөр байдал бий болох байж Олон намын тогтолцооны үед байдал өөр болох байсан юмсанж. Намууд сөргөлдөж, төрийг хүчгүйдүүлж, эв нэгдлийг сарниулж, ард түмнийг хувааж хэрчиж, тарамдуулна чинээ бодсонгүй. Тийм муухай хүч бий болохыг төсөөлсөнгүй. Харин ч олон ургальч үзлээ уралдуулж улс орноо хөгжүүлэх, амьдралыг сайн сайхан болгохын төлөө нэгдээд явна гэж бодож байсан. Гэвч улс төрийн намууд зөрчилдөж эхэлдэг юм байна. Янз бүрийн л асуудал үүсч байна. Өнөөдөр шүүмжилсэн, шүүмжлээгүй бодит байдал ямар байгааг хэлээд байна даа. Бүх юм ил боллоо.

-Ер нь манайд тогтоож байгаа хууль, сонгуулийн хууль ч ялгаагүй, нийт улс орны тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал, эдийн засгийн хөгжил, ард түмний амьдралыг сайн сайхан болгох том бодлогод чиглэсэн биш тодорхой нэг бүлгийн эрх ашгийг л хангасан байдалтай тогтоогдож байгаа шүү дээ. Тэр нь амьдралтай зөрчилдөөд цаг үеийн, ойр зуурхны л "өнгөлгөө" болчихоод байна. Монголын төрийн түшээдээ бид зөв сонгоё, ард түмэндээ сонголтыг бий болгоё, төрөө чадварлаг болгоё, Засаглалаа сайн болгоё гэх бодлоор ханддаг төрийн түшээ, нэг ч нам алга. Тийм хандлага ч алга.

“АЛСЫН ХАрАА-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн үзэл баримтлалыг харлаа. Үүнээс өмнө ч хөгжлийн баримтууд байж л байсан. Яг нарийн үзвэл үндэслэлгүй тунхаглалын маягтай зүйл их л байна лээ. Том зүйлээ гаргаж чаддаггүй. Намууд нь ч гэж нам. Нэг хэсэг хүний сонирхлоор л үйл ажиллагаагаа явуулдаг,бүлэглэл л болж дээ.

-Энэ жил сонголт их байна. Сонголт их байна гэдэг нэлээн сүрхий төөрөлдөнө гэсэн үг. Нөгөө талаар энэ чинь намууд болохоо больсон шүү, тэдний дэвшүүлж байгаа хүмүүс биш шүү гэдгийг л илэрхийлээд байгаа юм. Тэгээд ч сонгогчид урьд нь ч бидэнд сонголт байдаггүй, тулгалт л байдаг гэж хэлдэг байсан биз дээ. Тэгж үздэг хэсэг нийгмийн 30 гаруй хувь л байдаг даа. Бусад нь хэн ч байсан хамаагүй, намаа гэсэн хүмүүс. Төрөө эрүүл болгоё, төрийн дээд байгууллагаа чадварлаг болгоё гэж байгаа хэсэг нь тэгэхээр 30-аад хувь л гэсэн үг. Цаадах 60-аад хувь нь улс төрийн намуудад хуваагдчихсан. Манай, танай нам гэж бодно уу гэхээс юмыг томоор харах нүд нь сонгуулийн үед сохордог хүмүүс гэсэн үг. Өнөөдөр сонгогчдоо юм ойлгуулна гэдэг зүйл ердөө байхгүй. Түүнийг хийвэл түшээдэд хортой. Танигдчих гээд байдаг байх. Цаг зуурын ажил болгож байгаад өөрийгөө сонгуулчихвал болоо гэх үзсээр, түүнээ зөвтгөсөөр л ирлээ шүү дээ. Өнөөдөр Их хурлын гишүүн гэдэг ямар хүн байх вэ гэдгийг иргэд сонгогчид ер мэддэггүй. Мэдүүлэх ч үгүй байгаа. Хийх ажлыг нь мэдэхгүй хүнийг юунд явуулж байгаагаа хэн яаж мэдэх вэ дээ. Их хурал өнөөдрийг хүртэл хийх ёстой ажлаа хийхгүй байсаар түүнд нь хүмүүс дасчихаж.

-Их хурал өөрийн хуультай. Их хурал юуны өмнө улс орноо хөгжүүлэх тухайн дөрвөн жилийн хөтөлбөр, түүнийг хэрэгжүүлэх төсвийг баталж өгнө. Тэр их зорилтыг удирдан зохион байгуулж хэрэгжүүлэх Засгийн газрыг нь байгуулж өгнө. Тэгээд л хяналт тавьж ажиллах ёстой. Нам бус хүмүүс ч түүнийг л хийнэ. Их хурал өөрийн хуультай шүү дээ.

Тогтолцоог бүхэлд нь өөрчлөх, бодлого боловсруулж,улсын хөгжлийг бүхэлд нь харж чаддаг хүмүүс нь л түлхүү сонгогдоосой гэж бодож байна. Улстөрч гэдэг хүн чинь бодлоготон юм. Өнөөдөр чи хиртэй бол би хиртэй гэлцсээр дуусдаг улс бидэнд хэрэггүй. Ядаж хиртэй байгаагаа ойлгож байгаа хэсэг нь сонгогдоосой билээ. Хиртэй байтугай хэрэгтэнтэйгээ ойлгохгүй яваа хэсэг ч байх шиг л байна. Тогтолцоогоо өөрчлөх бодолтой нэр цэвэр хүмүүс түлхүү сонгогдоосой л гэж хүсч суугаа. Сонгуулийн үед аливаа бүхэн ер нь байгаагаасаа ч илүү гоё болчихдог доо. 2020 оны сонгуулийн дараа Монголын нийгэм илүү идэвхтэй илүү иргэнших шаардлагатай болох вий. Иргэд идэвхтэй мэт сул байсаар ирлээ. Тийм байхад улс орон яаж хөгжих вэ. Цар тахал бидэнд юу харуулав гэдгийг олж харах хэрэгтэй. Энэ сонгууль урд нь сонгогдож чаддаг байсан хүмүүст ээлтэй ч байж магадгүй.

Цар тахал явж явж тустай ч байж мэднэ. Уг нь цар тахал биднийг улам илүү хол бодохыг шаардаж байгаа. Өөрсдөө сонгогдохын тулд хүн ардаа тэжээврийн хурга шиг юм байлгаж болохгүй. Ер нь ч тийм болгочихсон. Ажил хийх ч хүнгүй болчихсон. Залуучууд нийгмээ өөрчлөхийн тулд оролцогч, манлайлагч байж ажиллах хэрэгтэй. Тийм цаг ч ирчихлээ.