“Геологи хайгуул-2019” чуулган өнгөрсөн долоо хоногийн пүрэв баасан гаригт даруухан болж өнгөрөв. Чуулганы үеэр хайгуулын төсөл хэрэгжүүлж яваа компанийн төлөөлөлтэй уулзаж жаргал, зовлонг нь яриулах санаа байсан ч бүтсэнгүй. Хандсан болгон “Асуудал бэрхшээлээ ярьчихаар сум, орон нутагт хэцүү байдаг юм” гэсэн утгатай шалтгаан хэлээд үг унагасангүй. Засгийн газрын төвшинд хайгуулын төслөө хэрэгжүүл гээд зөвшөөрөл өгчихдөг ч орон нутагт очоод баргар царайлдаг нь геологийнхны нийтлэг зовлон. Тодруулж хэлбэл орон нутгийн засаг дарга, ИТХ-ын удирдлага, гишүүд гэсэн “өндөр” босгыг давж чадахгүй үгээ барж суугаа компаниуд өчнөөнөөрөө. Бүр тодруулж хэлбэл сум, багийн дарга гэх феодалууд уул уурхайгаас авлига нэхэж улс орноо хорлож байна.

Дорнодод алтны төсөл хэрэгжүүлж буй “Степп голд”-той холбоотой нэг баримт сонирхуулъя. “Дисковер Монголиа”-гийн үеэр энэ компанийн хайгуулын дээж болсон чулуунуудыг голын усанд үйж эсэргүүцлээ илэрхийлсэн орон нутгийнхны үйлдэл маш том кейс болж яригдсан юм. Өчнөөн мөнгө зарж гаргаж ирдэг дээжийг нь үгүй хийсэнд гайхшаа барсан компанийн удирдлага орон нутгийн ИТХ-ын хуралд хандаж л дээ. Бүр нулимс унаган байж тайлбар хийж. Тэр хуралд сууж байсан ИТХ-ын хэдэн төлөөлөгч энэ үйл явдлыг бахархангуй, шоолонгуй ярьж суусан жишээ бий. “Степп голд”-ын хувьд олон улсын хөрөнгийн биржээс амжилттай мөнгө босгож ирсэн компаниудын нэг.

Хайгуулын төсөл бүтэлгүйтсэн олон жишээний нэг нь уран. Францын “Арева” Дорноговьд том төсөл хэрэгжүүлэх гээд барахгүй яваа. Мөн л орон нутгийн хурган дарга нар, уул уурхайнхныг дарамталж мөнгө олж амьдардаг хэсэг бусаг улсын шантаажаар гацсан төсөл. Цөмийн эрчим хүчийг дэлхий нийтээрээ илүүд үзэх болсон, атомын энерги цаашдаа ч моодонд байх нь тодорхой ийм үед ураны төслөө хөдөлгөвөл эдийн засагт том хөшүүрэг болно.

Шатдаг занар дээр Америкийн “Жени ойл” төсөл хэрэгжүүлэх гэж ирээд мөн л толгойгоо сэгсрээд Монголыг орхисон. Газрын тосыг зах зээлээс шахах ирээдүйтэй бүтээгдэхүүн гэгдэж буй занар дээр хамгийн шилдэг технологитой нь АНУ. Технологио ашиглаад занарыг чинь олборлож, нүүрс, зэснээс өөр доллар олдог сувагтай болгоё гээд зориод ирэхэд нь орон нутгийн феодал дарга нар хэсэг бүлэг иргэд, иргэний хөдөлгөөн, эх оронч бүлэглэлтэйгээ нийлж шантаажилж, дарамталж, эсэргүүцсээр байгаад хөрөнгө оруулагчдыг төслөө орхиход хүргэсэн нь бодитой үнэн.

Хайгуулаас гадна олборлолтын төслүүд ч мөнгө нэхсэн засаг ноёд, иргэд, бүлэглэлийн шантаажаар хөдлөхгүй гацсан жишээ олон бий. Сүүлийн тод үйл явдал нь Ноён уулын эргэн тойронд өрнөсөн. Канадын “Сентерра голд”-ын хэрэгжүүлэх гэсэн алтны төсөл мөнгө нэхсэн орон нутгийнхан, иргэний хөдөлгөөнийхний балгаар өнөөг хүртэл гацаад буй. Сүүлдээ гуравдагч орны цөөхөн хөрөнгө оруулагчдын нэг болох “Сентерра голд” лицензээ зараад Монголыг орхисон.

Ер нь орон нутагт уул уурхайг эсэргүүцэх нь хавтгайрсан үзэгдэл болчихсон. Манайх шиг уул уурхайн орлогоо авилгаас ангидаар улсын хөгжилдөө шингээх улс төр, засаглалын чадавхи сул орнуудад уул уурхай орон нутгийн хурган дарга нарын дэмжлэгийг авахад асар хүнд, бараг боломжгүй гэсэн гутранги дүгнэлтийг салбарын шинжээчид хэлдэг юм билээ. Ганц эм уугаад эмчлэх хэмжээний хялбар согог биш, маш олон шалтгаан хавсарч нөлөөлдөг ч гэлцдэг. Байгалийн баялаг ихтэй, хөгжиж буй орнуудын хувьд цөөн хэдэн ашигт малтмалаас хэт хамааралтай гэсэн нийтлэг зураг харагддаг. Өнөөхөө зарж олсон олон тэрбум ам.долларын орлогыг эдийн засаг, хөгжилд чиглэсэн хөрөнгө оруулалт болгож чадахгүй улстөрийн хэрүүл тэмцэлтэй аж төрдөг гэсэн онцлог бас бий.

Манай улс уг нь холбооны гэсэн тодотголгүй. Холбооны улсын тухайд муж муждаа дүрэм хууль зохиогоод аж төрдөг бол Монголын хувьд аймаг аймгийн засаг ноёдод тусдаа хууль, дүрэм зохиох эрх байхгүй. Засгийн газраас шийдвэр гарсан л бол орон нутгийн засаг дарга, ИТХ-ын удирдлага толгой дохиод суух учиртай. Геологи уул уурхайн хайгуул, олборлолтын төслүүд засгаас зөвшөөрлөө авсан л бол саадгүй хэрэгжиж байх ёстой л доо, засаглалаа харвал. Гэвч энэ зарчим эсрэгээрээ хэрэгждэг зовлон төдийгөөс өдий хүртэл амь бөхтэй оршсоор байна. Нуулгүй хэлэхэд Засгийн газар нь ч орон нутгийн даварсан засаг ноёддоо үг хэлж, хариуцлага тооцохгүй өөгшүүлээд суугаа анзаарагддаг. Хачирхмаар нь хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлдэг том хөрөнгө оруулагчдын хэрэгжүүлэх гэж буй төслүүд дээр ийм зураг маш тод харагддаг. Эхлээд орон нутгийн засаг ноёд, хэсэг бүлэг иргэд, хөдөлгөөнүүд эсэргүүцнэ, дараа нь Засгийн газар нь дуугарахгүй суусаар хөрөнгө оруулагчдыг төслөө орхиход хүргэдэг. Бүр гайхмаар нэг хандлага засаг төрийн өндөр суудалд суусан эрхмүүдэд байдгийг онцлохгүй орхиж болохгүй. Уул уурхайг муухай харагдуулдаг “нинжа” нарын эсрэг орон нутгийн хурган дарга, Засгийн газрын тэргүүн, цаашлуулж яривал попрох дуртай, уул уурхайд харшилтай эх оронч улстөрчид ч ганц үг ганхийдэггүй. “Нинжа” нарын ард эрх мэдэлтнүүд байдаг, мөнгө ашгийг нь хүртдэг жинхэнэ эзэд нь улстөрчид гэсэн хардлага яриа бий. Сая онцолсон ажиглалтыг харахаар үнэнд ойрхон хардлага санагддаг юм. Хариуцлагагүй уул уурхайн жинхэнэ буруутнууд бол “нинжа” нар.

Уул уурхай хариуцлагагүй боллоо гэж шүүмжилдэг хэрнээ хариуцлагагүй уул уурхайн гол баатруудыг өөгшүүлж суугаа орон нутгийн хурган дарга нар, засаг төрийн эрх мэдэлтнүүдэд дайх нэг л үг байна. Энэ улсын эдийн засгийн талаас хол илүү хувийг уул уурхайн салбар нуруундаа үүрдэг. Хамгийн хүнд ачааг нь хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлж яваа том компаниуд үүрч яваа. Уул уурхайгаа томруулж, эрчтэй хөгжүүлэхийн тулд хайгуулаа эрчимжүүлэх учиртай. Хайгуулын төслүүдээ гацаагаад байвал уул уурхай хөгжихгүй, улсын эдийн засаг томрохгүй. Тэгэхээр хайгуулын төслүүдийг гацаадаг орон нутгийн удирдлагуудад хариуцлага тооцож хатуу сануулга өгмөөр байна, Ерөнхий сайд аа. Ингэж чадвал та илүү эх оронч, сүртэй, хүчтэй харагдана.